.: OKULISTYKA :.

Wydanie 2/2002

Angiografia indocyjaninowa w diagnostyce i terapii starczego zwyrodnienia plamki

Jakub J. Kałużny

Klinika Okulistyczna Akademii Medycznej w Bydgoszczy Kierownik: prof. dr hab. med. Józef Kałużny

Angiografia fluoresceinowa (af) doskonale nadaje się do diagnostyki chorób pochodzenia siatkówkowego. Jednakże pewne właściwości fluoresceiny znacznie zmniejszają jej użyteczność związaną z przedstawianiem krążenia naczyniówkowego. Chodzi tutaj przede wszystkim o małe rozmiary cząsteczek barwnika, co powoduje, że bardzo szybko przedostają się one do przestrzeni okołokapilarnej naczyniówki, zacierając rysunek poszczególnych naczyń (14,24,32). Sytuację pogarsza dodatkowo fakt, ze fluorescencja emitowana przez ten barwnik jest w znacznym stopniu pochłaniana przez wbs, krew, wysięk. Wszystko to sprawia, że af w wielu przypadkach nie pozwala dokładnie określić położenia i granic neowaskularyzacji podsiatkówkowej, która wywodzi się z naczyń naczyniówki.
Już wykonanie pierwszych angiografii z użyciem zieleni indocyjaninowej na początku lat siedemdziesiątych pokazało, że badanie to znacznie lepiej nadaje się do przedstawiania krążenia naczyniówkowego. Jednak dopiero udoskonalenie systemów służących do wykonywania angiografii indocyjaninowej, które dokonało się 20 lat później, spowodowało powszechne stosowanie tej metody do diagnostyki chorób naczyniówki (14,32).

Właściwości zieleni indocyjaninowej
Zieleń indocyjaninowa jest rozpuszczalnym w wodzie barwnikiem trikarbocyjaninowym, który ma zdolność fluorescencji. Zarówno emisja, jak i absorpcja promieniowania odbywają się w zakresie podczerwieni (maksimum absorpcji: 805 nm, maksimum emisji: 835 nm) (14,24,32). Ponieważ wbs pochłania od 59 do 75% światła niebieskozielonego i tylko 21 do 38% promieniowania podczerwonego, promieniowanie absorbowane i emitowane przez zieleń indocyjaninową znaczne lepiej przechodzi przez tę warstwę, głębiej penetrując w obręb naczyniówki (9). Drugą ważną cechą zieleni indocyjaninowej jest to, że wiąże się ona aż w 98% z białkami osocza. Barwnik związany z dużą cząsteczką białka znacznie wolniej przechodzi do przestrzeni zewnątrznaczyniowej, co umożliwia zarejestrowanie przebiegu poszczególnych naczyń naczyniówki czy błony neowaskularyzacyjnej. Wadą zieleni indocyjaninowej jest natomiast znacznie mniejsza energia fluorescencji, stanowiąca tylko około 4% energii fluoresceiny (24). W związku z tym konieczne jest zastosowanie znacznie bardziej skomplikowanych i droższych urządzeń do detekcji tego promieniowania.

Diagnostyka neowaskularyzacji podsiatkówkowej
Na podstawie angiografii fluoresceinowej wyróżniono następujące typy zmian w postaci wysiękowej szp (14,18,19,20).

Klasyczna neowaskularyzacja podsiatkówkowa
Granice błony neowaskularyzacyjnej są dobrze widoczne we wczesnej fazie badania.

Ukryta neowaskularyzacja podsiatkówkowa
We wszystkich fazach angiografii fluoresceinowej granice błony neowaskularyzacyjnej są słabo zaznaczone. Na podstawie badań Macular Photocoagulation Study Group (MPSG) w obrębie tej grupy wyróżniono: włóknisto-naczyniowe odwarstwienie warstwy barwnikowej siatkówki i późny przeciek z nieokreślonego źródła. Szczegóły dotyczące morfologii tych zmian przedstawiono w rozdziale dotyczącym angiografii fluoresceinowej.

Surowicze odwarstwienie warstwy barwnikowej siatkówki
Jest to najczęściej okrągły lub owalny obszar uniesienia wbs charakteryzujący się wcześnie występującą jednolitą hiperfluorescencją w angiografii fluoresceinowej, utrzymującą się we wszystkich fazach badania.
Z praktycznego punktu widzenia ukrytą neowaskularyzację podsiatkówkową można podzielić na taką, której towarzyszy surowicze odwarstwienie wbs, i taką, w której zmiana ta nie występuje.
Wyróżnia się także tak zwaną źle odgraniczoną błonę neowaskularyzacyjną, czyli taką, której granice przesłonięte są przez krew, wysięk, zmiany barwnikowe.
Stosując angiografię fluoresceinową, aż w 87% przypadków neowaskularyzacji podsiatkówkowej nie jesteśmy w stanie dokładnie prześledzić jej granic, a tym samym zgodnie z kryteriami MPSG zakwalifikować do laseroterapii (8). Wszystkie te przypadki ukrytej błony neowaskularyzacyjnej są wskazaniem do wykonania angiografii indocyjaninowej (ai). Celem badania jest dokładne określenie granic zmiany, czyli przekształcenie ukrytej błony w af w błonę klasyczną w ai, co jest warunkiem przeprowadzenia fotokoagulacji laserowej. Skuteczność tej metody jest różna w zależności od autora. Według Slaktera i wsp. 23% ukrytych błon neowaskularyzacyjnych ujawnia wyraźne granice w ai (28). Yannuzzi i wsp. podają, że odsetek ten jest większy i wynosi 39% (31). Późniejsze rezultaty Lim i wsp., Kałużnego, Milewskiego i wsp. są zbliżone - około 50% ukrytych błon neowaskularyzacyjnych ujawniło wyraźne granice po zastosowaniu ai (13,17,21). Najlepsze do tej pory wyniki przedstawili Brancato i wsp., według których aż w 68% przypadków ukrytej neowaskularyzacji podsiatkówkowej udało się określić granice zmiany w ai (2).
Ze względu na wielkość na podstawie ai podzielono błony neowaskularyzacyjne na płytkę, zmianę ogniskową i zmianę mieszaną (12). Z płytką mamy do czynienia, gdy obszar zmiany jest równy średnicy tarczy n. II bądź od niej większy. Stanowi ona około 60% wszystkich przypadków neowaskularyzacji podsiatkówkowej. Płytki z reguły położone są poddołkowo i najczęściej nie kwalifikują się do laseroterapii. Ponieważ intensywność hiperfluorescencji jest w tym wypadku niewielka, większość autorów, szczególnie gdy brak jest wysięku i wylewów, uważa, że jest to mniej aktywna postać ukrytej błony neowaskularyzacyjnej. Niemniej stwierdzono, że w miarę upływu czasu powierzchnia płytki zwiększa się, co koreluje ze stopniowym spadkiem ostrości wzroku (23).
Zmiana ogniskowa jest mniejsza niż średnica tarczy n. II. Charakteryzuje się ona intensywną fluorescencją i ostrym odgraniczeniem. Określeniem tym możemy objąć około 29% przypadków błon podsiatkówkowych (12). Uważa się, że jest to miejsce intensywnej proliferacji naczyniowej. Ponieważ zwykle lokalizuje się ona zewnątrz- lub okołodołkowo, dobrze nadaje się do laseroterapii.
Zmiana mieszana występuje najrzadziej (8%) i stanowi połączenie płytki i ogniska. Ogniskowa hiperfluorescencja może znajdować się w obrębie płytki, na jej brzegu lub bez łączności z powierzchnią płytki. Prawdopodobnie zmiana ogniskowa odpowiada nowym proliferującym naczyniom wychodzącym z płytki (32).
Wszystkie opisane wyżej morfologiczne typy ukrytej neowaskularyzacji podsiatkówkowej mogą występować w obecności surowiczego odwarstwienia wbs. Wówczas pojawia się w ai obszar mniej intensywnej fluorescencji odpowiadający obszarowi uniesienia wbs.
Trzeba powiedzieć, że powyższe dane zostały ustalone na podstawie badań wykonanych za pomocą cyfrowej fundus kamery (CFK). Obrazy uzyskiwane dzięki wykorzystaniu urządzeń zawierających skaningowy laserowy oftalmoskop (SLO) są nieco inne. Ponieważ aparaty te wykonują zdjęcia znacznie szybciej, możliwe jest w wielu przypadkach uzyskanie obrazu poszczególnych naczyń tworzących błonę neowaskularyzacyjną. Aparaty zawierające cyfrową fundus kamerę lepiej nadają się do uwidaczniania granic zmiany w późnych fazach badania. Gelisken i wsp. podają, że obraz dobrze odgraniczonej zmiany ogniskowej uzyskali w 37% oczu badanych za pomocą SLO i w 52% oczu badanych przy użyciu CFK. Dane odnoszące się do płytki wynosiły odpowiednio 13% i 35% (10). Różnice, które wynikają z różnej zasady działania obu urządzeń, dotyczą również wyglądu odwarstwienia wbs. Ponieważ cząsteczki zieleni indocyjaninowej bardzo słabo przechodzą do płynu pod uniesioną wbs, to w obrazie uzyskanym dzięki SLO mamy obszar całkowitego braku fluorescencji odpowiadający wielkości zmiany. W przypadku CFK rejestrowane jest również rozproszone promieniowanie pochodzące z naczyń leżących pod odwarstwieniem. W związku z tym zmiana ma charakter obszaru hipofluorescencji. Dzięki temu możliwe jest niekiedy wykrycie neowaskularyzacji podsiatkówkowej leżącej pod obszarem odwarstwienia wbs (7).
Wiele wątpliwości dotyczy tego, co tak naprawdę jest widoczne w obrazach ai. Należy się zastanowić, czy to, co obserwujemy w późnych fazach badania, rzeczywiście odpowiada błonie neowaskularyzacyjnej. Dotychczasowe nieliczne badania wykazały wysoki stopień korelacji między zmianami o charakterze płytki otrzymanymi w ai a obrazem histopatologicznym. Płytce odpowiadała błona włóknisto-naczyniowa zlokalizowana w obrębie błony Brucha i między siatkówką zmysłową a wbs. Granice zmiany w dużym stopniu pokrywały się z obrazem angiograficznym (4,15). Nie było natomiast danych dotyczących obrazu histopatologicznego zmian ogniskowych. Możemy więc jedynie na podstawie obserwacji klinicznych przypuszczać, że są to miejsca aktywnej proliferacji naczyniowej.

Leczenie neowaskularyzacji podsiatkówkowej
Skuteczną fotokoagulację możemy przeprowadzić tylko wówczas, gdy uda się nam precyzyjnie określić granice błony neowaskularyzacyjnej. W af klasyczna neowaskularyzacja podsiatkówkowa stanowi około 13%. Dzięki ai odsetek pacjentów, u których możemy wykonać zabieg, wzrasta o blisko 40-50%. Dobrze widoczną w ai błonę neowaskularyzacyjną traktuje się podobnie jak błonę klasyczną w af. Można więc ją poddać laseroterapii zgodnie z zaleceniami MPSG, które zostały przedstawione w części dotyczącej laseroterapii (19,20). Niestety jak do tej pory nie przeprowadzono wieloośrodkowych, randomizowanych badań na dużej grupie pacjentów, pozwalających ocenić skuteczność fotokoagulacji laserowej wykonanej na podstawie ai.
Oceniając efekty terapeutyczne, musimy się opierać na retrospektywnych pracach różnych autorów. Już pierwsze publikacje dotyczące tego zagadnienia wykazały gorsze wyniki anatomiczne i czynnościowe w przypadkach, kiedy neowaskularyzacji podsiatkówkowej towarzyszyło odwarstwienie wbs.
Slakter i wsp. w 1994 roku przedstawili wyniki leczenia 79 oczu poddanych laseroterapii na podstawie ai (28). Po 23 tygodniach obserwacji ustąpienie zmian wysiękowych zaobserwowano w 43% oczu, kiedy błonie neowaskularyzacyjnej towarzyszyło odwarstwienie wbs, i w 66% oczu, w których neowaskularyzacja występowała bez tej zmiany. Poprawę lub stabilizację ostrości wzroku obserwowano w 60% oczu w grupie pierwszej i w 71% oczu w grupie drugiej. Liczba nawrotów wynosiła średnio 43%. Późniejsze prace potwierdziły te wnioski. W przypadku neowaskularyzacji podsiatkówkowej bez odwarstwienia wbs w 63% do 71% przypadków uzyskiwano poprawę anatomiczną podczas obserwacji trwającej od 9 do 12 miesięcy (6,25). Towarzyszyła temu najczęściej poprawa czynnościowa mimo stosunkowo dużej liczby nawrotów, sięgającej 48%.
W roku 1997 ukazały się 2 prace poświęcone neowaskularyzacji podsiatkówkowej, której towarzyszyło odwarstwienie wbs (1,16). Jakkolwiek obie publikacje podkreślały wysoką skuteczność badania w wykrywaniu ukrytej błony neowaskularyzacyjnej, to rezultaty laseroterapii były rozczarowujące. Okazało się, że mimo częstej poprawy anatomicznej ostrość wzroku po upływie blisko 9 miesięcy od leczenia była gorsza niż przed leczeniem. Najdłuższy okres obserwacji przedstawili do tej pory Brancato i wsp. (2). Po 2 latach od fotokoagulacji laserowej całkowite zamknięcie patologicznych naczyń stwierdzono w 41% przypadków ogniskowej neowaskularyzacji i w 10-
-22% oczu, w których towarzyszyło jej odwarstwienie wbs (różnice w zakresie wynikały z różnej skuteczności leczenia w przypadku neowaskularyzacji zlokalizowanej pod odwarstwieniem wbs i na jego granicy). Ostrość wzroku poprawiła się lub nie zmieniła w 46% oczu z błoną neowaskularyzacyjną i tylko w 20% oczu, gdy występowało też odwarstwienie wbs. Liczba nawrotów była bardzo wysoka i wynosiła w zależności od badanej grupy od 85% do 95% w ciągu dwuletniego okresu obserwacji.

Pojawiły się również prace, z których wynikało, że końcowa ostrość wzroku u pacjentów poddanych laseroterapii na podstawie ai jest podobna do tej, jaka wystąpiła u pacjentów niepoddanych leczeniu w wyniku naturalnego przebiegu choroby (3). Przeczy temu doniesienie Milewskiego i wsp. W rok po zabiegu anatomiczny sukces obserwowano w 43% oczu. Ostrość wzroku w tej grupie poprawiła się bądź ustabilizowała w 76% oczu. Obserwując grupę pacjentów niepoddanych leczeniu, stwierdzono w tym samym czasie obserwacji poprawę lub stabilizację ostrości wzroku w 58% przypadków (21). Regillo i wsp. stwierdzili podczas półrocznego okresu obserwacji ubytek co najmniej dwóch linii ostrości wzroku w 37% leczonych i w 62% nieleczonych oczu (25).
Mimo wielu publikacji trudno obecnie rzetelnie ocenić skuteczność fotokoagulacji laserowej neowaskularyzacji podsiatkówkowej wykonanej na podstawie ai. By rozstrzygnąć ten problem, konieczne wydaje się przeprowadzenie prospektywnych, randomizowanych badań na dużym materiale. Wydaje się jednak, że najlepiej rokuje laseroterapia w przypadku zewnątrzdołkowo położonych zmian ogniskowych, którym nie towarzyszy odwarstwienie wbs.

Leczenie nawrotowej neowaskularyzacji podsiatkówkowej
Wszyscy autorzy zwracają uwagę na stosunkowo dużą liczbę nawrotów po laseroterapii wykonanej na podstawie ai. Odsetek ten waha się od 43 do 95% i wzrasta wraz z długością okresu obserwacji. Większość nawrotów występuje jednak w ciągu pierwszych 3 miesięcy po zabiegu. Af jest bardzo dobrym narzędziem służącym do wykrywania nawrotów neowaskularyzacji podsiatkówkowej. W przypadku gdy granice błony są dobrze widoczne, mówimy o klasycznej nawracającej neowaskularyzacji. Z ukrytą nawracającą błoną mamy do czynienia wówczas, gdy na podstawie af nie możemy precyzyjnie określić jej granic. W tych przypadkach warto wykonać ai. Według Sorensona i wsp. w 44% ukrytych nawracających błon podsiatkówkowych udało się na podstawie ai precyzyjnie określić granice (29). Po leczeniu w 62% przypadków uzyskano dobry efekt anatomiczny. Podobne wyniki (47%) uzyskali Regillo i wsp. (26). Ocena skuteczności laseroterapii nawrotowej neowaskularyzacji wykonywanej na podstawie ai wymaga jednak dalszych badań.

Fotokoagulacja naczyń odżywczych
Dzięki zastosowaniu ai w wielu przypadkach możliwe było zlokalizowanie naczyń odżywczych. Ponieważ naczynia te uwidaczniają się we wczesnych fazach badania, szczególnie przydatne okazały się tutaj urządzenia zawierające SLO wykonujące 20-30 zdjęć na sekundę. Według różnych autorów naczynia odżywcze udaje się wykryć za pomocą SLO w 24-28% błon neowaskularyzacyjnych (30).
Wyróżnia się tętnicze i żylne naczynia odżywcze. Tętnicze naczynia odżywcze można zaobserwować w najwcześniejszych fazach badania, zanim uwidoczniona zostanie struktura naczyniowa zmiany. Stanowią one odgałęzienie choriokapilar i po krótszym lub dłuższym przebiegu rozgałęziają się, tworząc błonę neowaskularyzacyjną. Żylne naczynia odżywcze zbierają krew z obszaru błony, ulegają zakontrastowaniu nieco później niż naczynia tętnicze i drobne naczynia tworzące błonę (5,30).
Tradycyjna laseroterapia całego obszaru neowaskularyzacji związana jest ze znacznym uszkodzeniem siatkówki. Dlatego w przypadku poddołkowych błon podsiatkówkowych leczenie polegające na fotokoagulacji wyłącznie tętniczych naczyń odżywczych, z zaoszczędzeniem siatkówki okolicy dołka, wydaje się dobrą alternatywą dla konwencjonalnego leczenia. Niestety dotychczasowe wyniki tego typu leczenia oparte są na niewielkim materiale i trudno wyciągnąć jednoznaczne wnioski. Staurenghi i wsp. przedstawili w 1998 roku wyniki leczenia 15 oczu. W ciągu 28-miesięcznego okresu obserwacji trwałe zamknięcie błony uzyskali w 40% przypadków (30). Lepsze wyniki uzyskali Shiraga i wsp. na materiale obejmującym 37 pacjentów. W 70% oczu doszło do ustąpienia zmian wysiękowych, a w 68% ostrość wzroku poprawiła się lub nie zmieniła (27). Jedna z ostatnich prac na ten temat została opublikowana w 2000 roku. Przedstawiono w niej rezultaty leczenia 5 pacjentów. Uzyskano zamknięcie błony w 4 oczach (5). Choć dane prezentowane w piśmiennictwie są skromne, można powiedzieć, że laseroterapia naczyń odżywczych zlokalizowanych na podstawie ai w niektórych przypadkach może dać bardzo dobre efekty. Dużą zaletą tego leczenia jest stosunkowo niewielkie uszkodzenie siatkówki, a także w przypadku rekanalizacji brak wpływu na naturalny przebieg choroby (22,30).
Leczenie naczyń odżywczych jest przykładem odejścia od klasycznych standardów leczenia neowaskularyzacji podsiatkówkowej, które zakładały laseroterapię całej zmiany. Innym przykładem takiego leczenia jest wybiórcza fotokoagulacja aktywnych w ai ognisk w przypadku mieszanej błony neowaskularyzacyjnej. Leczenie takie możemy zastosować, jeśli w ai uwidoczni się płytka o położeniu poddołkowym z wyraźną zmianą ogniskową leżącą pozadołkowo, w obrębie płytki. Leczenie to ma spowodować zniszczenie tej części błony, która ulega aktywnej proliferacji, przy zaoszczędzeniu części poddołkowej. W 1996 roku Guyer i wsp. przedstawili stosunkowo dobre wyniki laseroterapii zmiany ogniskowej leżącej na granicy płytki (11). Na razie jednak trudno ocenić rzeczywistą skuteczność tego rodzaju leczenia.
Podsumowując, należy powiedzieć, że angiografia indocyjaninowa stanowi cenne uzupełnienie angiografii fluoresceinowej. Umożliwia precyzyjne określenie granic w około 50% przypadków ukrytej neowaskularyzacji podsiatkówkowej. Spowodowało to znaczne zwiększenie liczby pacjentów, u których można zastosować laseroterapię. Niestety ze względu na brak badań na dużym materiale trudno dziś precyzyjnie określić skuteczność tego leczenia, szczególnie w dłuższym okresie.
Dzięki angiografii indocyjaninowej możliwe stało się wprowadzenie nowych technik leczenia błon neowaskularyzacyjnych. Pojawiły się doniesienia dotyczące fotokoagulacji naczyń odżywczych i miejsc aktywnej proliferacji w obrębie błony neowaskularyzacyjnej. Wydaje się jednak, że mimo ugruntowanej roli angiografii indocyjaninowej w diagnostyce i terapii neowaskularyzacji podsiatkówkowej towarzyszącej starczemu zwyrodnieniu plamki potencjalne możliwości tej techniki nie zostały jeszcze w pełni wykorzystane i wymagają dalszych badań.

PIŚMIENNICTWO: 1. Baumal C. R., Reichel E., Duker J. S., Wong J., Puliafito C. A.: Indocyanine green hyperfluorescence associated with serous retinal pigment epithelial detachment in age-related macular degeneration. Ophthalmology 1997; 104: 761-769. 2. Brancato R., Intorini U., Bolognesi G., Pacelli G., Trabucchi G., Pece A.: ICGA-guided laser photocoagulation of occult choroidal neovascularization in age-related macular degeneration. Retina 2000; 20: 134-142. 3. Bressler N. M., Bressler S. B.: Indocyanine green angiography [editorial]. Arch. Ophthalmol. 1996; 114: 747-749. 4. Chang T. S., Freund K. B., de la Cruz Z. et al.: Clinicopathologic correlation of choroidal neovascularization detected with digital indocyanine green videoangiography. Retina 1994; 14: 114-124. 5. Desatnik H., Treister G., Alhalel A., Krupsky S., Moisseiev J.: ICGA-guided laser photocoagulation of feeder vessels of choroidal neovascular membranes in age-related macular degeneration. Retina 2000; 20: 143-150. 6. Donati G., Kapetanois A. D., Pournaras C. J.: ICG-guided laser photocoagulation of juxtafoveal and extrafoveal occult choroidal neovascularization. Graefe`s Arch. Clin. Exp. Ophthalmol. 1999; 237: 881-886. 7. Flower R. W., Csaky K. G., Murphy R. P.: Disparity between fundus camera and scanning laser ophthalmoscope indocyanine green imaging of retinal pigment epithelium detachments. Retina 1998; 18: 260-268. 8. Freud K. B., Yannuzzi L. A., Sorenson J. A.: Age-related macular degeneration and choroidal neovascularization. Am. J. Ophthalmol. 1993; 115: 786-791. 9. Geeraets W. J., Berry E. R.: Ocular spectral characteristics as related to hazards from lasers and others light sources. Am. J. Ophthalmol. 1968; 66: 15-20. 10. Gelisken F., Inhoffen W., Schneider U., Stroman G. A., Kreissig I.: Indocyanine green videoangiography of occult choroidal neovascularization. A comparison of scanning laser ophthalmoscope with high-resolution digital fundus camera. Retina 1998; 18: 37-43. 11. Guyer D. R., Yannuzzi L. A., Ladas I. et al.: Indocyanine green guided laser photocoagulation of focal spots at the edge of plaques of choroidal neovascularization: a pilot study. Arch. Ophthalmol. 1996; 114: 693-697. 12. Guyer D. R., Yannuzzi L. A., Slakter J. S., Sorenson J. A., Hanutsaha P., Spaide R. F. et al.: Classification of choroidal neovascularization by digital indocyanine green videoangiography. Ophthalmology 1996; 103: 2054-2060. 13. Kałużny J. J.: Zastosowanie angiografii indocyjaninowej do wykrywania ukrytej neowaskularyzacji podsiatkówkowej w starczym zwyrodnieniu plamki. Klin. Oczna 1999; 101: 355-359. 14. Kałużny J., Mierzejewski A., Milewski S., Kałużny J. J.: Badania angiograficzne dna oka. Volumed. Wrocław 1998. 15. Lauer A. K., Wilson D. J., Klein M. L.: Clinicopathologic correlation of fluorescein and indocyanine green angiography in exudative age-related macular degeneration. Retina 2000; 20: 492-499. 16. Lim J. I., Aaberg T. M., Capone A., Sternberg P.: Indocyanine green angiography-guided photocoagulation of choroidal neovascularization associated with retinal pigment epithelial detachment. Am. J. Ophthalmol. 1997; 123: 524-532. 17. Lim J. I., Sternberg P., Capone A., Aaberg T. M., Gilman J. P.: Selective use of indocyanine green angiography for occult choroidal neovascularization. Am. J. Ophthalmol. 1995; 120: 75-82. 18. Macular Photocoagulation Study Group: Subfoveal neovascular lesions in AMD: guidelines for evaluation and treatment. Arch. Ophthalmol. 1991; 109: 1242-1258. 19. Macular Photocoagulation Study Group: Argon laser photocoagulation for age-related macular degeneration. Arch. Ophthalmol. 1982; 100: 912-918. 20. Macular Photocoagulation Study Group: Argon laser photocoagulation of neovascular maculopathy. Arch. Ophthalmol. 1991; 109: 1109-1114. 21. Milewski S. A., Stoj M. J., Neuwirth J., Judson P. H., Ruddat M. S.: Indocyanine green angiography-guided laser photocoagulation for occult choroidal neovascularization in age-related macular degeneration. Ann. Ophthalmol. 2001; 33: 225-230. 22. Orzalesi N.: Laser photocoagulation of feeder vessels. Can it help against choroidal neovascularization? Graefe`s Arch. Clin. Exp. Ophthalmol. 2001; 239: 397-399. 23. Pece A., Bolognesi G., Introini U., Pacelli G., Calori G., Brancato R.: Indocyanine green angiography of well-defined plaque choroidal neovascularization in age-related macular degeneration. Arch. Ophthalmol. 2000; 118: 630-634. 24. Rhatigan M. C., Roxburgh S. T. D.: Indocyanine green angiography I: The normal angiogram, age related macular degeneration and inflammatory disease. Eye News 1996; 3: 25-
-31. 25. Regillo C. D., Benson W. E., Maguire J. I., Annesley W. H.: Indocyanine green angiography and occult choroidal neovascularization. Ophthalmology 1994; 101: 280-288. 26. Regillo C. D., Blade K. A., Custis P. H., O`Connell S. R.: Evaluating persistent and recurrent choroidal neovascularization. The role of indocyanine green angiography. Ophthalmology 1998; 105: 1821-1826. 27. Shiraga F., Ojima Y., Matuso T., Takasu I., Matuso N.: Feeder vessel photocoagulation of subfoveal choroidal neovascularization secondary to age related macular degeneration. Ophthalmology 1998; 105: 662-669. 28. Slakter J. S., Yannuzzi L. A., Sorenson J. A., D. R. Guyer, Ho A. C., Orlock D. A.: A pilot study of indocyanine green videoangiography-guided laser photocoagulation of occult choroidal neovascularization in age-related macular degeneration. Arch. Ophthalmol. 1994; 112: 465-472. 29. Sorenson J. A., Yannuzzi L. A., Slakter J. S., Guyer D. R., Ho A. C., Orlock D. A.: A pilot study of digital indocyanine green videoangiography for recurrent occult choroidal neovascularization in age-related macular degeneration. Arch. Ophthalmol. 1994; 112: 473-475. 30. Staurenghi G., Orzalesi N., La Capria A., Aschero M.: Laser treatment of feeder vessels in subfoveal choroidal neovascular membranes. Ophthalmology 1998; 105: 2297-2305. 31. Yannuzzi L. A., Slakter J. S., Sorenson J. A., Guyer D. R., Orlock D. A.: Digital indocyanine green videoangiography and choroidal neovascularization. Retina 1992; 12: 191-223. 32. Yannuzzi L. A., Flower R. W., Slakter J. S.: Indocyanine green angiography. Mosby-Year Book 1997.

powrót